สมุนไพรในงานสาธารณะสุขมูลฐาน

สมุนไพรในงานสาธารณะสุขมูลฐาน




วัตถุประสงค์ เพื่อให้ความรู้เรื่องสมุนไพรขั้นพื้นฐานและเรียนรู้อย่างถูกต้อง เข้าใจประโยชน์และข้อจำกัดของสมุนไพร



1. กระเทียม ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก มีลำต้นใต้ดิน เรียกว่าหัว กลิ่นฉุน

ส่วนที่ใช้ทำยา หัวใต้ดิน

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อน แก้กลากเกลื้อน ขับลมในลำไส้ แก้ไอ ขับเสมหะ ช่วยย่อยอาหาร



2. กระวาน ลักษณะของพืช ปลูกโดยการแยกหน่อ เจร์ญได้ดีในที่ชุ่มชืน

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลแก่ [ อายุ 4 - 5 ปี จึงจะเริ่มเก็บผลได้ ช่วงเดือน สิงหาคม-มีนาคม]

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อน กลิ่นหอม เป็นยาขับลมและเสมหะ



3. กระเจี๊ยบแดง ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก สูง3-6 ศอก ลำต้นและกิ่ง ก้่นสีออกม่วงแดง

ส่วนที่ใช้ทำยา กลีบเลี้ยงและกลีบรองดอก [ เก็บเกี่ยวใช้เวลา 4-5 เดือนครึง ]

รสและสรรพคุณ รสเปรี้ยว ใช้เป็นยากัดเสมหะ



4. กระทือ ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก ฤดูแล้งจะลงหัว เมื่อฤดูฝนจะงอกใหม่ หัวขนาดใหญ่ เนื้อในสีเหลืองอ่อน กลิ่นหอม

ส่วนที่ใช้ทำยา หัวหรือเหง้าแก่สด [ เก็บฤดูแล้ง ]

รสและสรรพคุณ รสขมขื่นเล็กน้อย แก้ปวดมวนแน่นท้อง แก้บิด บำรุงน้ำนม



5. กระชาย ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก สูง1-2ศอก มีลำต้นใต้ดินเรียกว่า เหง้า เนื้อในสีเหลือง

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าใต้ดิน

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อนขม แก้ปวดมวน แก้ท้องอืดเฟ้อ บำรุงกำลัง



6. กะเพรา ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุกขนาดเล็ก โคนต้นแก่เป็นไม้เนื้อแข้ง ลำต้นใบมีขน ใบมีกลิ่นหอมฉุน

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด หรือใบแห้ง

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อน เป็นยาตั้งธาตุ แก้ปวดท้อง ท้องขึ้น จุดเสียดในท้อง ใช้แต่งกลิ่นแต่งรสได้



7. กล้วยน้ำว้า ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุกลำต้นสูง มีกาบใบหุ้มซ้อนกัน ดอกออกที่ปลายเป็นช่อ เรียก ปลี

ส่วนที่ใช้ทำยา ลูกดิบ หรือห่าม

รสและสรรพคุณ รสฝาด ฤทธิ์ฝาดสมาน



8. กานพูล ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง ใบหนาเป็นมัน ส่องแดดดู จะเห็นจุดน้ำมัน ดอกออกเป็นช่อเล็กสีแดงอมชมพู

ส่วนที่ใช้ทำยา กานดอกพลูแห้งที่ยังมิได้เอาน้ำมันออก และมีกลิ่นหอมจัด [ เก็บดอกตูมช่วงเปลี่ยนสีเขียวเป็นแดง]

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อน กลิ่นหอมขับลม



9. ข่า ลักษณะของพืช มีลำต้นอยู่ใต้ดินเรียกว่า เหง้า มีข้อปล้องชัดเจน เนื้อในสีเหลือง กลิ่นหอมเฉพาะ ดอกสีขาวนวล

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าแก่ สด แห้ง

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดปร่า ขับลม แก้บวม ฟกซ้ำ



10. ขิง ลักษณะของพืช พืชล้มลุกมีแง่งใต้ดิน แตกแขนงคล้ายนิ้วมือ เนื้อในสีเหลืองแกมเขียว ดอกสีเหลือง

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าแก่ สด เก็บช่วงอายุ 11 - 12 เดือน

รสและสรรพคุณ รสหวานเผ็ดร้อน แก้ลมจุกเสียด แก้เสมหะ บำรุงธาตุ แก้คลื่นเหียนอาเจียน



11. ขลู่ ลักษณะของพืช ไม้พุ่มขนาดเล็ก ใบกลมมน ปลายใบยัก ดอกเล็กๆสีขาวอมม่วง

ส่วนที่ใช้ทำยา ใช้ทั้ง 5 สดและแห้ง [ นิยมใช้เฉพาะใบ ]

รสและสรรพคุณ รสหวานเผ็ดร้อน แก้ลมจุกเสียด แก้เสมหะ บำรุงธาตุ แก้คลื่นเหียนอาเจียน



12. ขมิ้น ลักษณะของพืช พืชล้มลุกมีเหง้าใต้ดิน เนื้อในสีเหลืองเข็มจนสีแสดจัด ดอกสีขาวอมเหลือง

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าสด แห้ง เก็บช่วงอายุ 9 - 10 เดือน

รสและสรรพคุณ รสฝาด กลิ่นหอม แก้โรคผิวหนัง ผื่นคัน ขับลม แก้ท้องร่วง



13. ขี้เหล็ก ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง ใบประกอบ 10 คู่ ปลายใบมนหยักเว้า มีขนเล็กน้อย ดอกสีเหลือง

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบอ่อน และดอก

รสและสรรพคุณ รสขม ช่วยระบายท้อง ดอกตูมทำให้นอนหลับ เจริญอาหาร



14. คูน ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนาดใหญ่ ใบรูปไข่ปลายแหลม ดอกช่อระย้าสีเหลือง ฝักกลมยาวแก่จัดสีน้ำตาล

ส่วนที่ใช้ทำยา เนื้อในฝักแก่ [ เก็บช่วงฝักแก่ เปลือกเป็นสีน้ำตาล ]

รสและสรรพคุณ รสหวานเอียนเล็กน้อย เป็นยาระบาย ทำให้ถ่ายสดวก ไม่มวนไม่ไซ้ท้อง



15. ชุมเห็ดเทศ ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มใบรูปไข่ขอบขนาน ออกเป็นคู่ต้องข้ามกัน ใบแบบใบประกอบ ดอกสีเหลือง ฝักแบนยาว มีปีก 5 ปีก เมล็ดในรูปสามเหลี่ยม

ส่วนที่ใช้ทำยา ดอกสด ใบสดหรือใบแห้ง [ เก็บใบไม่แก่ไม่อ่อนเกินไป ต้องเก็บก่อนออกดอก เก็บดอกสดเป็นยา ]

รสและสรรพคุณ รสเบื่อเอียน ใบตำทาแก้กลากเกลื้อน โรคผิวหนัง ดอกและใบต้มกินแก้ท้องผูก



16. ชุมเห็ดไทย ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนานเล็ก แตกแขนงมาก ใบประกอบด้วยใบย่อย 3 ใบ รูปกลมมน ดอกสีเหลือง ฝักเล็กแบนยาว เมล็ดรูปทรงกระบอก

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ดแห้งผ่านการคั่วแล้ว [ เก็บช่วงที่ฝักแห้งสีน้ำตาล ]

รสและสรรพคุณ รส กลิ่นหอมเป็นยาระบาย ขับปัสสวะ



17. ดีปลี ลักษณะของพืช ไม้เลื้อย ใบรูปไข่ โคนใบปลายแหลม ใบเดี่ยว คล้ายใบย่านางแต่ผิวมันก่าว ดอกรูปทรงกระบอก ผลสีแดง

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลแก่แห้ง [ หมอยาเรียกดอกดีปลี ] เก็บผลแก่จัดแต่ยังไม่สุก ตากแดดให้แห้ง

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดร้อนขม บำรุงธาตุ ขับลม แก้จุกเสียด



18. ตำลึง ลักษณะของพืช ไม้เถาอายุยาว อายุมากเถาจะใหญ่และแข็ง ตามข้อมีมือเกาะ ใบสลับรูปสามเหลี่ยม ดอกสีขาว ผลสุกสีแดง

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด [ เก็บใบสดที่สมบูรณ์ ]

รสและสรรพคุณ รสเย็น ใบสดตำคั้นน้ำแก้พิษแมลงกัดต่อย ที่ทำให้ปวดแสบปวดร้อนและคัน



19. ตะไคร้ ลักษณะของพืช พืชที่มีอายุหลายปี ลำต้นรวมกันเป็นกอ ใบยาวเรียว กลิ่นหอม ออกดอกเป็นช่อยาว ผลขนาดเล็ก ไม่ค่อยติดดอกและผล

ส่วนที่ใช้ทำยา ลำต้นและ เหง้าแก่ สดหรือแห้ง

รสและสรรพคุณ รสปร่า กลิ่นหอม บำรุงไฟธาตุ แก้โรคทางเดินปัสสวะ ขับลมในลำไส้ เจรฺญอาหาร



20. เทียนบ้าน ลักษณะของพืช พืชล้มลุกลำต้นอวบน้ำมีขนเล็กน้อย ใบเรียวแหลม ขอบใบหยัก ดอกมีทั้งเดี่ยวและรวม ผลรี แก่แล้วแตกเอง

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด ดอกสด เก็บใบขนาดกลางที่สมบูรณ์

รสและสรรพคุณ รส ส่วนใหญ่หมอจีนใช้ใบเทียนดอกขาว ตำพอกเล็บขบ ปวดตามนิ้วมือ นิ้วเท้า ปวดร้อน



21. ทองพันชั่ง ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนานเล็ก ลำต้นสี่เหลี่ยม ใบรียาว ปลายแหลม ช่อดอกสีขาว เป็นไม้ประดับ

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด หรือราก เก็บช่วงที่สมบูรณ์

รสและสรรพคุณ ใบสดรสเบื่อเมา เป็นยาเย็นดับพิษ รากป่นละเอียดแช่เหล้า 7 วัน ทาแก้กลากเกลื้อน ผื่นคัน



22. ทับทิม ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนานเล็ก

ส่วนที่ใช้ทำยา เปลือกผลแห้ง เก็บช่วงที่ผลแก่ ใช้เปลือกผลตากแดดให้แห้ง

รสและสรรพคุณ รสฝาด เป็นยาฝาดสมาน



23. น้อยหน่า ลักษณะของพืช เป็นพืชยืนต้น ใบเดียวติดลำต้น ใบรี ลูกกลมมีตุ่มนูนรอบผล เนื้อสีขาว รสหวาน เม็ดสีดำ

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสดและเมล็ด

รสและสรรพคุณ ใบแก้กลากเกลื้อนและฆ่าเหา ชาวบ้านมักเอาลูกตายมาฝนกับเหล้า รักษาแผล



23. บอระเพ็ด ลักษณะของพืช เป็นไม้เลื้อย มีปุ่มตามลำต้น ใบเหมือนใบโพธิ์ ช่อดอกขนาดเล็กมาก สีเหลืองอมเขียว

ส่วนที่ใช้ทำยา เถาหรือลำต้นสด [เถาแก่ ]

รสและสรรพคุณ รสขมจัดเย็น ระงับความร้อน แก้ไข้ทุกชนิด ช่วยเจริญอาหาร



24. บัวบก ลักษณะของพืช เป็นพืชเลื้อย สูง 1 ฝ่ามือ มีรากงอกตามข้อของลำต้น ก้านใบงอกตรงจากดิน ใบกลมรี ขอบเป็นคลื่น ดอกสีม่วงแดง

ส่วนที่ใช้ทำยา ต้นสดและใบสด [เก็บใบที่สมบูรณ์เต็มที่่ ]

รสและสรรพคุณ รสขมเล็กน้อย กลิ่นหอม แก้อ่อนเพลีย เมื่อยล้า



25. ปลาไหลเผือก ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนาดกลาง ใบประกอบ ใบย่อยแข็ง ปลายแหลม ดอกช่อใหญ่ยาว สีเหลืองน้ำตาล ผลสีน้ำตาลรูปไข่

ส่วนที่ใช้ทำยา รากแห้ง [รากกลมยาว เป็นเนื้อไม้ค่อนข้างแข็ง สีขาว]

รสและสรรพคุณ ถอนพิษลมเพลมพัด [อาการบวมเปลี่ยนที่เป็นตามอวัยวะทั่วไป ]ต้มอาบแก้คันผิวหนัง ยางมีพิษกินแล้วเมาคลื่นไส้



26. เพกา ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นสูง มีใบย่อยจำนวนมาก ใบรูปไข่ปลายแหลม ดอกช่อสีม่วงแดง ฝักแบนคล้ายดาบ เมล็ดแบนมีปีกบางใส

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ด [เก็บช่วงฝักแห้ง]

รสและสรรพคุณ



27. พญายอ ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มแกมเลื้อย เถาและใบเขียว ใบยาวเรียวปลายแหลม ออกตรงข้ามกันเป็นคู่ ดอกช่ออยู่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีแดงอมส้ม

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบ [เก็บใบขนาดกลางที่สมบูรณ์]

รสและสรรพคุณ รสจืด



28. พลู ลักษณะของพืช เป็นไม้เลื้อย มีข้อและปล้องชัดเจน ใบเดี่ยวติดกับลำต้นแบบสลับ คล้าบใบโพธิ ปลายใบแหลม หน้าใบมัน ดอกออกเป็นช่อแน่น

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด [เก็บใบขนาดกลางที่สมบูรณ์]

รสและสรรพคุณ รสเผ็ด เป็นยาฆ่าเชื่อโรค ขับลม ตามชนบทใช้ตำกับเหล้าทาบริเวณที่เป็นลมพิษ



29. ไพล ลักษณะของพืช เป็นไม้ลงหัว มีเหง้าใหญ่ เนื้อสีเหลือง กลิ่นหอม ใบเรียวยาว ปลายแหลม ออกดอกรวมเป็นช่อ

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าแก่จัด [เก็บเหง้าแก่จัด หลังจากไพลลงหัวแล้ว]

รสและสรรพคุณ รส แก้ฟกบวม เคล็ดยอก ขับลม ท้องเดิน ช่วยขับระดู ประจำเดือนสตรีหลังคลอดบุตร



30. ฟักทอง ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก มีเถายาวเลื้อยไปตามดิน มีหนวดยาวที่ข้อ ใบสีเขียวมี 5 หยัก ผิวใบสาก ดอกสีเหลือง ผลขนาดใหญ่

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ดฟักทองแก่

รสและสรรพคุณ รส มัน ยาจีนใช้เป็นยาถ่ายพยาธิ



31. ฟ้าทลายโจร ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก สูง 1-2 ศอก ลำต้นสี่เหลียม แตกกิ่งเล็กด้านข้าง ใบเขียวรียาวปลายแหลม ดอกเล็กสีขาว มีขอบกระสีม่วงแดง ฝักคล้ายต้อยติ่ง เมล็ดในสีน้ำตาลอ่อน

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบ [ เก็บใบช่วงเริ่มออกดอก ใช้เวลาปลูก 3 เดือน ]

รสและสรรพคุณ รสขม แก้อาการท้องเสีย อาการเจ็บคอ



32. มะเกลือ ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนานกลางถึงใหญ่ ใบรูปไขรีปลายแหลม ดอกสีเหลืองอมเขียว ผลกลมสีเขียวผลแก่สีดำ ยางลูกมะเกลือใช้ย้อมผ้าให้ดำ

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลดิบ [ ผลแก่สีเขียว ผลสุกสีเหลือง ผลสีดำห้ามใช้ เก็บผลดิบ]

รสและสรรพคุณ รสเบื่อเมา ถ่ายพยาธิตัวตืด พยาธิไส้เดือนตัวกลม



33. มะขาม ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนานใหญ่ ใบประกอบด้วยใบย่อย 10-15 คู่ ดอกเล็กสีเหลืองส้ม ฝักมีเปลือกค่อนข้างแข็งแต่เปราะ

ส่วนที่ใช้ทำยา เนื้อฝักแก่ เนื้อเมล็ดมะขามแก่ [ เก็บช่วงฝักแก่ เปลือกเป็นสีน้ำตาล]

รสและสรรพคุณ ใบและฝักใช้เป็นยาถ่าย ใบไซ้ท้องมากก่าวฝัก



34. มะคำดีควาย ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้นขนานใหญ่ ใบใหญ่ติดกับลำต้นแบบสลับ ใบเรียวยาวขอบใบขนานปลายและโคนแหลม เนื้อใบ2ข้างไม่เท่ากัน ดอกเล็กสีขาวอมเหลือง ผลคอ่นข้างกลมสีส้ม

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลแก่ [ เก็บช่วงผลแก่ ตากแดดจนแห้ง]

รสและสรรพคุณ รสขม แก้กาฬภายใน แก้พิษไข้ ดับพิษร้อน ลูกต้มแล้วเกิดฟอง สุมหัวเด็ก แก้หวัด แก้รังแค สระผม



34. มะนาว ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มหรือไม้ยืนต้นขนาดเล็ก มีหนามตามลำต้น ก้านใบสั้น ใบรูปร่างกลมรี ขอบใบหยักเล็กน้อย ปลายและโคนใบมน ดอกเล็กสีขาวอมเหลือง ผลกลมเปลือกบางเรียบ เปลือกผลมีน้ำมันกลิ่นหอม รสขม

ส่วนที่ใช้ทำยา เปลือกผล และน้ำมะนาว [ เก็บช่วงผลสุก]

รสและสรรพคุณ เปลือกผล รสขม ขับลม น้ำรสเปรียวจัด ขับเสมหะ ชนบท



35. มะพร้าว ลักษณะของพืช เป็นไม้้ยืนต้นสูง 20-30 เมตร ใบออกเรียงซ้อนกันเป็นจุกอยู่ที่ยอดใบ ใบประกอบขนนก ก้านใบยาวแคบหนา เนื้อเหนียว ดอกออกเป็นช่อ สีเหลือง ผลทรงกลมรี

ส่วนที่ใช้ทำยา น้ำมันมะพร้าว [ เก็บช่วงผลแก่ และนำมาเคี่ยวเป็นน้ำมัน]

รสและสรรพคุณ รสมัน ทาแก้ปวดเมื่อย ขัดตามเส้นเอ็น เจือกับยาที่มีรสฝาด รักษาแผลได้



36. มะแว้งเครือ ลักษณะของพืช เป็นไมเลื้อยหรือไม้พุ่ม มีหนามตามส่วนต่างๆ ใบกลมรี ขอบใบหยักเว้า2-5หยัก ดอกออกเป็นช่อ คล้ายมะเขือ สีม่วง ผลกลม

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลแก่ [ เก็บช่วงผลสุก]

รสและสรรพคุณ รสขม เป็นยากัดเสมหะ



37. มะแว้งต้น ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่ม มีขน และหนามแหลม ใบคล้ายใบมะเขือพวง ดอกช่อสีม่วงซีด ผลกลม ผลสุกสีส้ม

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลแก่สด

รสและสรรพคุณ รสขม เป็นยากัดเสมหะ



38. มะหาด ลักษณะของพืช เป็นไมขนาดใหญ่ ใบแก่ มีรูปใบเป็นรูปไข่ ขอบขนานรี ริมใบเรียบ ดอกช่อสีเหลือง ลูกกลม

ส่วนที่ใช้ทำยา แก่นต้นมะหาด เก็บช่วงอายุ 5 ปีขึ้นไป

รสและสรรพคุณ ปวกหาดใช้เป็นยาขับพยาธิตัวตืด ละลายน้ำทาแก้ผื่นคัน



39. มังคุด ลักษณะของพืช เป็นไมขนาดกลางถึงใหญ่ ใบใหญ่หนาแข็ง ดอกเป็นช่อ ดอกตัวผู้สีเหลือง ตัวผู้สีเหลืองอมแดง ตัวเมียสีชมพู่

ส่วนที่ใช้ทำยา เปลือกผลแห้ง

รสและสรรพคุณ รสฝาดแก้ท้องเสีย บิด มูกเลือด ในชนบทใช้น้ำต้มเปลือกมังคุดล้างแผล ช่วยให้แผลหานเร็ว



40. ยอ ลักษณะของพืช เป็นไมขนาดเล็ก ใบใหญ่หนาสีเขียว ดอกสีขาวเป็นจุก ผลกลมยาวรี มีตาเป็นตุ่มรอบผล กลิ่นฉุน

ส่วนที่ใช้ทำยา ผลดิบ หรือผลห่ามสด

รสและสรรพคุณ รสขมเล็กน้อย ผลยอแก้อาเจียน ขับลม บำรุงธาตุ



41. ย่านาง ลักษณะของพืช เป็นไมเลื้อย ใบคล้ายรูปไข่ ขอบขนาน ปลายใบเรียว แหลมโคนมน ดอกช่อขนาดเล็ก ผลสีเหลืองแดง

ส่วนที่ใช้ทำยา รากแห้ง

รสและสรรพคุณ รากย่านางแก้ไข้ทุกชนิด



42. เร่ว ลักษณะของพืช เป็นไมล้มลุกมีเหง้าใต้ดิน ใบเรียวปลายแหลม ดอกช่อสีชมพูอ่อน ลูกสีน้ำตาล ค่อนกลมหรือรูปไข่

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ดใน เก็บช่วงผลแก่

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดปร่า แก้คลื่นเหียนอาเจียน ขับผายลม



43. เล็บมือนาง ลักษณะของพืช เป็นไมเลื้อย เถาแก่เป็นไม้เนื้อแข็ง ใบรีหรือรูปไข่ ปลายแหลม โคนใบมน ดอกช่อสีขาว แล้วค่อยๆเปลี่ยนเป็นสีชมพู

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ด เก็บเมล็ดแก่ช่วงที่เป็นสีน้ำตาล

รสและสรรพคุณ รสเอียน เบื่อเล็กน้อย ใช้ขับพยาธิและตานทราง



44. ว่านหางจรเข้ ลักษณะของพืช เป็นพืชพื้นเมืองของอัฟริกา เป็นพืชล้มลุก ลำต้นสั้น ใบงอกจากดิน ใบหนายาวปลายแหลม ริมใบหยักมีหนามมีรอยกะสีขาว ภายในมีวุ้น

ส่วนที่ใช้ทำยา วุ้นจากใบ เก็บช่วงอายุ 1 ปี

รสและสรรพคุณ รสจืดเย็น โบราณใช้ทาปูนแดงปิดขมับ แก้ปวดศรีษะ



45. สะแก ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้น ใบรูปไข่ปลายมนหรือแหลม โคนใบเรียวเข้าหากัน ดอกช่อขนาดเล็ก ผลมีปีกยื่นมา 5 พู

ส่วนที่ใช้ทำยา เมล็ดแก่ เก็บช่วงผลแก่

รสและสรรพคุณ ชนบทใช้เมล็ดสะแก ทอดกับไข่ให้เด็กกิน ช่วยขับพยาธิไส้เดือนและเส้นด้าย



46. สับปะรด ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุกหลายปี ลำต้นสั้นแข็ง ใบออกสลับรอบต้น เรียวยาว ปลายแหลม ช่อดอกมีก้านยาว ผลรูปร่างเป็นไข่กลม

ส่วนที่ใช้ทำยา เหง้าสดและแห้ง

รสและสรรพคุณ รสหวาน ขับปัสสาวะ



47. เสลดพังพอน ลักษณะของพืช เป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก แตกกิ่งก้านสาขามาก ลำต้นสีน้ำตาลแดง มีหนามตามข้อ ใบเรียวยาว ปลายแหลม เส้นกลางใบแดง ดอกสีเหลืองจำปา ออกเป็นช่อ

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบสด เก็บใบขนาดกลาง ไม่แก่และอ่อนเกินไป

รสและสรรพคุณ รสขม ถอนพิษ แมลงกัดต่อย โรคผิวหนัง



48. สีเสียดเหนือ ลักษณะของพืช เป็นไม้ยืนต้น ใบประกอบ มีใบย่อยจำนวนมาก ดอกเป็นช่อขนาดเล็ก สีขาวอมเหลือง ฝักสีน้ำตาลเข้ม

ส่วนที่ใช้ทำยา ก้อนสีเสียด [ เป็นสิ่งสกัดที่ได้จากการนำเนื้อไม้มาตัดให้เป็นชิ้นเล็กๆต้มน้ำกรองและเคียวให้งวด จะเหลือก้อนแข็งสีดำ และเงา ]

รสและสรรพคุณ รสฝาด มีฤทธิ์ฝาดสมาน



49. หญ้าคา ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก ดอกมีก้านยาวสีขาวเป็นมัน ขึ้นเป็นวัชพืช

ส่วนที่ใช้ทำยา รากสดหรือแห้ง

รสและสรรพคุณ รสจืด แก้ร้อนในกระหายน้ำ เป็นยาขับปัสสาวะ



50. หญ้าหนวดแมว ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุกขนาดเล็ก ลำต้นสี่เหลียม ดอกออกช่อสวยคล้ายฉัตรเป็นชั้นๆ สีขาว มีเกสรตัวผู้คล้ายหนวดแมว

ส่วนที่ใช้ทำยา ใบหญ้าหนวดแมว เก็บใบสมบูรณ์ไม่แก่หรืออ่อน ล้างสอาดนำมาตากในที่ร่มให้แห้ง

รสและสรรพคุณ เป็นยาขับปัสสาวะ



51. แห้วหมู ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุกขนาดเล็ก มีหัวใต้ดิน ก้านดอกยาว ดอกสีน้ำตาล

ส่วนที่ใช้ทำยา หัว เก็บหัวแก่

รสและสรรพคุณ รสเผ็ดขมเล็กน้อย ขับลม



52. อ้อยแดง ลักษณะของพืช เป็นพืชล้มลุก รูปร่างคล้ายต้นอ้อยแต่มีลำต้นสีแดงคล้ำ

ส่วนที่ใช้ทำยา ลำต้นทั้งสดและแห้ง เก็บลำต้นที่สมบูรณ์เต็มที่

รสและสรรพคุณ รสหวานและขม แก้ปัสสาวะพิการ แก้ขัดเบา